De populariteit van de stad zet alsmaar door, en dat is te zien aan huidige bouwprojecten. Die gaan steeds meer de hoogte in nu de stad verdicht. Van Londen tot Oslo en van Vancouver tot Amsterdam. Lectoraat Bouwtransformatie van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) onderzocht met ontwerpbureaus, gemeenten, ontwikkelaars en woningbouwcorporaties binnen onderzoeksproject Sensing Streetscapes hoe je een menselijke maat kan creëren in gebiedsontwikkeling met hoge dichtheden. De onderzoekers zetten hiervoor ontwerpend onderzoek, neuroarchitectuur en AI in. Welke lessen voor de praktijk leverden dit 2-jarige onderzoek op en tot wat voor inzichten kwamen de experts rondom dit actuele vraagstuk?

De onderzoekers binnen het actieonderzoek Sensing Streetscapes analyseerden in Amsterdam, Vancouver, Toronto, Manchester, Londen en Oslo de toegepaste ontwerpoplossingen om hoogbouw te verschalen naar menselijke proporties op ooghoogte. Omdat zowel de ontwerpopgave als de methodiek van neuroarchitectuur nieuw zijn voor Nederland werkten zij samen met internationale partners en steden. De analyses tonen de gerealiseerde oplossingen voor dezelfde stedenbouwkundige regels. Grote verschillen werden hierdoor zichtbaar.

-

KIJKEN ALS PROFESSIONAL: ZES CASESTUDIES ONTWERPEND ONDERZOCHT

Terwijl Toronto zich manifesteert met extreme en harde keuzes die de hoogbouw letterlijk aan de straat tonen, is er in onder meer Vancouver, Manchester en Amsterdam veel meer gelaagdheid. Bovendien zijn er meer details toegepast waarmee de hoogbouw visueel minder nadrukkelijk aanwezig is voor de gebruikers in de straat. En dat is nodig, want een menselijke maat op straatniveau verbetert de leefbaarheid op hoogbouwlocaties en verhelpen gezondheids- en stressklachten gerelateerd aan deze milieus.

De Zuidas in Amsterdam als ‘mixed-use’ gebied is een voorbeeld waar de hoogbouw goed werkt, vertelt Frank Suurenbroek, lector Bouwtransformatie bij het Centre of Expertise Urban Technology van de HvA, tijdens een excursie door de Zuidas. ‘De verbinding tussen de zakelijkheid van kantoren en de zachte materialen voor woningbouw is hier grotendeels geslaagd. Daarnaast is er veel groen door mooie pocket parks (kleine parken), die deels toegankelijk zijn voor publiek én zelfs ontworpen zijn met bewoners.’ Internationale experts ‘vlogen digitaal in’ en een belangrijk deel van de Nederlandse praktijk — van ontwerpbureaus tot ontwikkelaars, brancheorganisaties en hoofdontwerpers van de grote steden — waren aanwezig bij de excursie als onderdeel van het eindseminar, waar de opgedane kennis na twee jaar onderzoek werd gepresenteerd en gedeeld.

Zo werd ook duidelijk dat bewoners in Londen soms in sociaal isolement verkeren door wonen in hoogbouw op schiereiland Isle of Dogs, vanwege weinig contact met de buren en de straat. Terwijl soortgelijke milieus in Amsterdam, Vancouver en Oslo een ander beeld laten zien vanwege de natuur waarmee zij omringd zijn. ‘De laatste jaren tonen aan dat groen een belangrijke drager voor ontwerp is geworden’, verklaart Gideon Spanjar, projectleider van Sensing Streetscapes. ‘Bewoners van hoogbouw hebben in Vancouver zicht op natuur en de grote en kleine korrel van gebouwen zijn bewust gemengd. Tevens werken zij met ontwerpoplossingen om de hoogbouw voor de voetganger aan het zicht te onttrekken door de gebouwen naar achteren te plaatsen, waarbij het bladerdak van bomen de ruimte subtiel begrensd. Dit noemen we ook wel Vancourism.’

-

KIJKEN ALS GEBRUIKER: NEUROARCHITECTUUR ONTSLUIT DE BELEVING

Maar hoe ervaren de bewoners ontwerpoplossingen op ooghoogte zelf? Het nieuwe vakgebied van de neuroarchitectuur biedt de mogelijkheid om hier voor het eerst antwoord op te geven. Iedereen kent immers plekken die fijn aanvoelen en plekken waar je snel weer weg wilt. Met neuroarchitectuur wordt dit proces zichtbaar gemaakt met behulp van eye-trackers en een hiervoor ontwikkeld biometric dashboard. De eye-trackers registreren 30 keer per seconde waar de gebruiker naar kijkt, hoe lang en in welke volgorde. Door vele proefpersonen systematisch verschillende locaties voor te leggen, worden patronen zichtbaar op een heatmap (zie hoofdfoto als voorbeeld).

Uit de veld- en labtests blijkt het belang van wat op ooghoogte wordt ontworpen, zoals de ontwerpers voorspellen. Hierbij werd specifiek duidelijk dat mensen eerst op zoek gaan naar andere mensen. Daarvoor wordt de ruimte gescand op plekken waar je die kan verwachten, zoals balkons, portieken, entrees, fietsenrekken en auto’s. Evenals de functies op de begane grond en het materiaal van gebouwen. En terwijl te veel complexiteit in de straat veel aandacht trekt in negatieve zin, vallen zowel een dichte als een transparante plint minder op. De contouren van een verhoogde plint worden daarbij daadwerkelijk gezien en helpen hoogbouw verschalen. Tot slot werkt een geleidelijke overgang tussen straatwand en straatruimte goed.

De balans tussen succesvol en niet succesvolle ontwerpoplossingen is subtiel, verklaart lector Suurenbroek. ‘Als we willen dat mensen niet overweldigd raken door hoogbouw, dan zijn neuroarchitectuur-testen gedurende het ontwerpproces van belang. De ontwikkelde methode en patronen die daarmee zichtbaar worden tonen aan dat het ons echt kan informeren over de impact van ontwerpkeuzes.’

-

KIJKEN VANUIT DATA: AI ONTSLUIT RIJKE REEKS LEERZAME LOCATIES

Iedere bouwopgave binnen de bebouwde stad heeft te maken met unieke uitdagingen, maar goed gerealiseerde voorbeelden uit de praktijk kunnen dienen als referentie voor de impact van mogelijke ontwerpoplossingen. Met behulp van AI is binnen het onderzoek een search-engine gebouwd, waarmee via open data vergelijkbare locaties getraceerd kunnen worden. Hiermee helpt AI de ruimtelijk ontwerpers en opdrachtgevers een rijke reeks aan bijpassende referentielocaties te vinden, van Europa tot Noord-Amerika. De mate van hoogbouw, Floor Space Index, Mixed-use is een greep van parameters die je zelf kan instellen.

Suurenbroek: ‘Eenmaal gebouwd bepaalt een ruimtelijk project voor decennia het aanzien en de condities van de plek en omgeving. Juist daarom proberen we met ons onderzoek en de excursie het gesprek tussen de ontwerpers, opdrachtgevers, toekomstige gebruikers en internationale experts te faciliteren. Bovendien vertoont de groei van Amsterdam veel overeenkomsten van die van de meeste andere westerse steden. Ontwerpend onderzoek, neuroarchitectuur, de AI-tool en excursies helpen daarbij. Ontwerpen van het straatniveau valt immers deels tussen verschillende disciplines in.’